contact   

Lexicon by Sybren VALKEMA
All rights reserved. No part of this list may be reproduced, stored in a database or retrieval system, or published, in any form or in any way, electronically, mechanically, by print, photoprint, microfilm or any other means without prior written permission from the director of the Vrij Glas foundation.


A

AFBRANDMACHINE een moderne machine die bv de kap van een net geblazen kelk kan verwijderen d.m.v. een ring van vlammetjes, op de juiste plaats te richten op het ronddraaiende glas - waarna de vlammetjes ook de liprand rond branden en vlampolijsten ... nb vroeger was het een "afspring-machine" die door middel van diamantkrasjes op de juiste hoogte en een daarop gericht vlammetje, al ronddraaiend de kap los liet springen, waarna de mondrand werd geslepen en vlamgepolijst; BURN-OF MACHINE/FLAME CUTTER * ABBRENNMACHINE *...

ANTIEK GLAS (ECHT-) in handbedrijf vervaardigde vlakglassoort, via het blazen van grote (al of niet gekleurde) cylinders, die in de lengte worden opengesneden en in een speciale oven gevlakt en gekoeld; in het smeltproces kan men bewust bv luchtbelletjes introduceren, ook verschillende kleuren kunnen in een cylinder toegepast worden; GENUINE ANTIQUE GLASS * MUNDGEBLASENES (echt)ANTIKGLAS * VERRE SOUFFLE ANTIQUE


B

BLAASPIJP / PIJP holle buis (rohr) met mondstuk (snep) en stalen conische kop (navel) waarmee gesmolten glas uit de oven wordt gehaald (keien) om in een vorm (mal) te blazen of om uit de vrije hand een objekt te maken; lengte ca 1.20-1.50 m; verschillende diameters, verschillende koppen, afhankelijk van het te maken objekt; de kop is van een speciaal staal gemaakt en aan de pijp gelast; om glas uit de oven te kunnen halen moet de kop worden voorgewarmd (tot kers-rood); nb in Japan wordt nog wel individueel glas geblazen via een glazen pijp, die steeds korter wordt,waarna weer een nieuwe glazen buis getrokken wordt ... men veronderstelt dat met de uitvinding van de blaaspijp omstreeks het begin van onze jaartelling, aanvankelijk ook met glazen pijpen gewerkt werd ... BLOWING IRON / BLOWPIPE / PIPE * PFEIFE / GLASMACHERPFEIFE * LA CANNE / FELLE / TIGE

BLADGOUD VERSIERING het is mogelijk tijdens het maken van een objekt, bladgoud (ook andere metaalfolies mogelijk) op de porst aan te brengen ... veel toegepast in Murano, later rond 1900 in Frankrijk (Ecole de Nancy), tegenwoordig o.a. door de japanner Kohei Fujita gebruikt bij zijn dozen met deksel ... GOLD-FOIL DECORATION * BLATTGOLD DEKOR * INCLUSIONS DE FEUILLES DE METAL

BOHEEMSE PLAATS / BOHEEMSE WERKWIJZE er wordt staande gewerkt door de glasmaker, met de pijp (of pontie) over een vork rollend, verbonden aan een welzenblik en een waterbak voor de klotsen; het eerste bolletje aan de pijp (de "kulbel" of "kulf") wordt aan een standaard hangend gekoeld, om er daarna het benodigde glas over te keien en na het "stellen" in de vorm uit te blazen; de pijpen worden na het aftikken van de geblazen vorm, warm gelegd en direct weer gebruikt voor de volgende "kulf", dus niet schoon "geklopt"; de kop van de pijp heeft dezelfde diameter als de pijp; in Leerdam werden aan de wan koekdozen en deksels op deze wijze vervaardigd; de "normale" wijze van werken, het afwerken door de glasmaker in de glasmakersstoel, werd in Leerdam de "Rijnlandse manier" genoemd ... BOHEMIAN WORKING * BOHMISCHER WERKSTELLE /-ARBEITSTECHNIK * PLACE BOHEMIENNE.............

BOOL leerdamse aanduiding voor de verhoging rond de oven of voor de oven: de werkvloer; vanaf de verhoging blaast de carreur in de op de grondvloer staande, nat gehouden vormen ... nb verbastering van het duitse "bohle" (dikke plank of houten vloer) BLOWING PLATFORM * BOHLE / BUHNE * ...


C

CARREUR / VORMBLAZER / KELKENBLAZER de glasblazer die de paraison in de houten of gietijzeren vorm blaast, die door de glasmaker verder wordt bewerkt ... zie verder bij glasmaker ... GLASSBLOWER / MOULDBLOWER * EINBLASER / FORMBLASER * SOUFFLEUR

CENTRIFUGEREN een centrifuge, waarop een buitenvorm is vastgeklemd, waarin gloeiend glas wordt gebracht (een juiste hoeveelheid afgeknipt), snel laten draaien: door de middelpuntvliedende kracht kruipt het glas omhoog tot aan de bovenrand ... de snelheid, dus ook het kruipen, kan geregeld worden - tot het glas gestold is en uit de vorm genomen om in de koeloven geplaatst, af te koelen; een techniek vooral gebruikt voor zg Fresnellenzen en TV buizen; nb Orrefors in Zweden produceerde prachtige gekleurde gebruiks-kommen met de centrifugetechniek ... een techniek met toekomst voor gebruiksglas! CENTRIFUGATING / SPINNING * SCHLEUDERN * CENTRIFUGER

CRAQUELE TECHNIEK mat-witte of glanzend-zwarte verrijking van de glasoppervlakte door het opdampen op de warme porst (in een iriseertrommel) van een laag tinchloride; bij het verder uitblazen, vrij of in een vorm, ontstaan barstjes in de metaallaag, omdat die niet mee kan uitzetten met het warme glas; met toevoeging van antimoon ontstaat het zwarte craquele; bij heet opdampen ontstaat een fijn, bij minder heet een grover craquele; ook is het mogelijk, voor of na het opdampen de porst in een "optiekvorm" te blazen: bij het verder uitblazen blijft de craquele op de "ribben" sterker zichtbaar; ook kan over de porst een tweede laag glas gekeid worden, zodat het craquele-effect in het glas is opgenomen; nb voor uitvoeriger informatie zie de publicatie: "Chris Lebeau 1978-1945" van Mechteld de Bois 1987 Drents Museum va blz 176 en Reino Liefkes "Copier" SDU Uitgeverij/Openbaar Kunstbezit va blz 30 ... CRACKLE TECHNIQUE * CRAQUELEE TECHNIK * VERRE CRAQUELE


D

DALLE DE VERRE met de hand gegoten glastegel ca 20x30x2.5 cm dik, verkrijgbaar in vele kleuren; gebruikt voor glas-in-beton of glas in kunststofvatting voor monumentale doeleinden ... SLAB GLASS * DALLGLAS * DALLES DE VERRE

DRAADGLASTECHNIEKEN verzamelnaam voor decoratietechnieken, waarbij gekleurde glasdraden (meestal opaalwit of verschillend gekleurd) door de porst worden opgenomen; ze kunnen zijn voorbereid op een pastorale, daardoor samengesmolten, waar de cylindrisch voorbereide porst overheen wordt gerold, of in een "optiekvorm" gerangschikt en door de porst worden opgenomen en verder bewerkt tot het object; "filigran"glas en "netwerk"glazen worden op deze manieren vervaardigd ... oorspronkelijk uit Murano 16e eeuw (zie verder onder pastorale); GLASSTHREAD TECHNIQUES * FADENGLAS / FADENTECHNIKEN * VERRE FILIGRANE

DRAADVERSIERING / GLASDRAADVERSIERING vooraf gemaakte (getrokken) gekleurde glasstaafjes kunnen zowel inwendig als uitwendig als versieringstechniek toegepast worden; ook kan een glasdraad rond een object "getrokken" worden, uitgaande van een "spits" voorgewarmde kleurstaaf, die snel als een spiraal om het warme object wordt aangebracht; zie verder bij spiralen in het glas; nb glasdraden worden getrokken, door bv een aan een pontie gehechte kleurstaaf aan het einde te verwarmen, een andere pontie daaraan te hechten en dan te trekken: een draad ontstaat, de dikte is afhankelijk van de treksnelheid; GLASSTHREAD DECORATION * FADENDEKOR * DECOR DE FILS

DUIMBLAZEN "de geboorte van de luchtbel"; na het eerste keien, wordt een korte stoot lucht in de pijp geblazen en met een nat gemaakte duim het mondstuk afgesloten; de pijp blijft rondgedraaid; door de warmte van het glas zet de ingeblazen lucht uit en vormt een luchtbel in de porst, die voorzichtig verder geblazen de paraison vormt door in een vorm te blazen of door uit de vrije hand te manouvreren ... THUMB BLOWING * ............... * .................


E

EMAIL SCHILDEREN techniek waarmee fijn poederglas, vermengd met een vloeimiddel en kleurende metaaloxydes op de glaswand wordt aangebracht en door verhitting in het glas wordt ingebrand; wordt ook wel "brandschilderen" genoemd; er is transparant en dekkend (opaak) email; inbrandtemperatuur ca 500-550 C; nb het email in poedervorm wordt vermengd met een terpentijnbalsem en een damarlak (harslak); bij het inbranden in de "moffeloven" vervluchtigen deze toevoegingen en het glaspoeder smelt samen met de oppervlakte van het beschilderde glas; emails kunnen ook opgespoten worden of via filmdruk (screendruk) opgebracht worden; zie ook bij grisaille ... ook goud (glansgoud) en zilveremails worden toegepast, meestal in al aangemaakte vorm ... ENAMEL PAINTING * EMAILMALEREI * PEINTURE A L'EMAIL

ETSEN VAN GLAS een decoratietechniek berustend op de inwerking van fluorwaterstofzuur op glas; delen die niet aangetast mogen worden moet men afdekken met een beschermende laag was, lak of wel bitumen (asphalt) waarin de figuren zijn uitgespaard;strijkbaar gemaakt met wasbenzine; mogelijkheden zijn: a. matetsen met fluorzouten als kaliumfluoride b. blanketsen / diepetsen met fluorwaterstofzuur en water c. zuurpolijsten met fluorwaterstofzuur, zwavelzuur en water nb bij diepetsen wordt wel gebruik gemaakt van in overvangtechniek vervaardigde opelkaar liggende kleurlagen, waarbij de bovenste kleur plaatselijk wordt weggeetst ... ETCHING (treatment with fluoric acid) * ATZEN (bearbeiten mit fluss-saure) GRAVER A L'ACIDE LE VERRE

EXCENTRISCHE SLIJP-PAN een ijzeren slijpschijf (ca 60 cm diameter), die excentrisch heen en weer beweegt en langzaam draait, met watertoevoer en slijp- of polijstmiddel, wordt gebruikt voor het vlak slijpen, voorpolijsten en polijsten van glasobjecten; oorsponkelijk ontwikkeld i.v.m. slijpen en polijsten van edel- en halfedelstenen; ORBITAL LAPPING MACHINE (RECIPROLAP) * SCHWINGSCHLEIFER * ...........


F

FERRY / FERRIE massief ijzeren staaf voor het keien van glas voor bv been en voet aan een kelk of een oor aan een kan of bowlkopje e.d., een speciale "ferry" wordt ook gebruikt om glas te brengen naar de persvorm of centrifuge in handbedrijf (met bol aan het einde om over te keien): de "persferry"; nb "ferry" is een verbastering van het franse "ferret" ... GATHER IRON / BIT IRON * ANFANGEISEN / AUFFANGEISEN * FERRET

FLETTINE / HORIZONTALE SLIJPSTOEL horizontaal draaiend vlakke slijpschijf, meestal van gietijzer, waarop silicium carbide (in verschillende gradaties) met water vermengd, wordt gebruikt als slijpmiddel; ook stenen schijven voor voorpolijsten en houten en kurken schijven voor polijsten in gebruik; iedere handeling heeft meestal een eigen slijpstoel, waarop wel eventueel met verschillende gradaties slijp- of polijstmiddel wordt gewerkt; silicium carbide (carborundum): No.80 grof, 220 middel, 320 fijn; puimsteenpoeder: No.1 grof, 4 middel, 6 fijn polijstmiddel; HORIZONTAL GRINDER / FLAT MILL * FLACHSCHLEIFMACHINE / HORIZONTAL SCHLEIFSCHEIBE * MACHINE A FLETTER / RECTIFIEUSE PLANE

FLEXIBELE AS voortgedreven door een motor kan aan het eind van een flexibele as graveergereedschap worden ingeklemd; (zie graveren I) vgl tandartsboor; voor het slijpen - van vlakglas -(oa figuurslijpen) moet water worden toegevoegd over de slijpschijven; FLEXIBLE SHAFT * BIEGSAME WELLE * ...............

FLOAT GLASS vlakglas gemaakt volgens het engelse Pilkington Brothers procede (1959), waarbij een continu getrokken glasfilm, vanuit de smeltoven over een bad van gesmolten tin loopt, waarbij de bovenzijde vlamgepolijst wordt; het geheel loopt door de koeloven en hoeft niet meer gepolijst te worden; FLOAT GLASS * FLOAT GLAS * VERRE FLOAT

FUSING / GLASVERSMELTING samensmelten van glas (met hetzelfde uitzettingscoefficient) door verhitting in een oven; een van de technieken die tegenwoordig zeer veel wordt toegepast, in velerlei vormen, zoals bv het samensmelten en vervormen van gekleurd vlakglas, of het samensmelten van kleurstaven tot een geheel,daarna vervormen tot het object, enz.; na het koelproces wordt veelal bijgeslepen en gepolijst; eigenlijk een zeer oude techniek; al bij de egyptenaren en de romeinen toegepast ... FUSING * VERSCHMELZEN * ...........


G

GEMENG de samenstelling van de grondstoffen om een bepaalde glassoort te kunnen smelten;zorgvuldig gemengd in mengtroggen of in mengtrommels met toevoeging van scherven; (zie verder glassamenstelling) BATCH * GEMENGE * COMPOSITION

GIETTAFEL ijzeren plaat waarop gloeiend glas wordt uitgegoten, waarna met metalen rollen het afkoelende glas gestrekt en op gelijke dikte wordt gerold en na het koelen geslepen en gepolijst; een oude spiegelglastechniek ...(zie ook bij Tiffany glas) HOT GLASS ROLLING TABLE * GIESZTISCH * ...........

GLASGRAFIEK / VITREOGRAFIEK dikke glasplaten gebruikt als drager voor het maken van afdrukken via een etspers; als diepdruk beeldvormers wordt gebruik gemaakt van de koude technieken als de diamantstift, flexibele as met slijpschijfjes, graveren, slijpen, ruwen met carborundum brokken, e.d. maar vooral de zandstraaltechnieken; maar ook etsen met fluorwaterstofzuur; afdrukken met normale etsinkten; iedere kleur een eigen glasplaat; op initiatief van Harvey Littleton (de "vader" van het studioglas) in de 70er jaren in de USA ontstaan; nodigt geregeld grafici uit, in zijn goed ingerichte drukkerij glasgrafiek te maken; VITREOGRAPHS / INTAGLIO PRINTS FROM GLASS PLATES * VITREOGRAPHIE * .........

GLASMAKER / MEESTERGLASMAKER heeft de leiding van de plaats - het team van werkers, betrokken bij het maken van een produkt; de carreur is de glasblazer die de paraison in de houten of gietijzeren vorm blaast (kelkenblazer of vormblazer), die door de glasmaker verder wordt bewerkt, bv been en voet maken bij een kelk (bv wijnglas) die glasmaker wordt ook wel kelkenmaker genoemd; de voetkeier brengt met de ferry het glas voor been en voet; de indrager die de gemaakte produkten naar de koeloven brengt; de pijpenklopper verzorgt de pijpen, legt ze warm voor het volgende gebruik; de vormhouder die de houten (model)vormen nat houdt, opent en sluit voor de carreur; de orenkeier die het met de ferry gekeide glas voor het maken van oren brengt; de aanzetter die de ponties verzorgt en het werkstuk zo nodig inwarmt in de inwarmoven; de porstenmaker die de porsten maakt voor grote en zware artikelen, die op een grote plaats door de meesterglasmaker meestal worden opgedreven; zo zijn er kelkenplaatsen, ook bekerplaatsen e.d. al deze funkties staan onder verantwoordelijkheid van de glasmaker, het aantal helpers afhankelijk van het te produceren produkt; GLASSMAKER / GAFFER * GLASMACHER / GLASMACHERMEISTER * VERRIER / MAITRE VERRIER

GLASMAKERSTOEL een soort "werk"-bank met armleuningen, waarover de pijp gerold kan worden om het glasobjekt vorm te geven, in te snijden, af te werken, af te tikken; ook het opdrijven aan de pontie gebeurt over de leuningen van de "stoel"; nb pas in de 17e eeuw ontstaan; daarvoor werkte men zittend met de pijp rollend over de dijbenen, beschermd tegen de warme pijp; (in het nabij oosten nog gebruikelijk) of staand volgens de boheemse werkwijze; GLASSMAKERS CHAIR * GLASMACHERSTUHL * BANC

GLASSAMENSTELLING definitie: glas is een samensmelting, onder grote hitte, van anorganische materialen, die snel afgekoeld tot een vaste toestand, niet kristalliseert; hoofdbestandeel is kiezelzuur (SiO2), zand (bij ons gedolven in de Peel); een smeltmiddel moet worden toegevoegd zoals bv soda (Na2CO3) om de hoge smelttemperatuur van het kiezelzuur te verlagen; en een stabilisator als kalk (Ca2CO3) is nodig om het gesmolten glas in water onoplosbaar te maken; er zijn nog louteringsmiddelen nodig om het glas homogeen te maken, ontkleuringsmiddelen (indien nodig) en scherven; eventueel kleuringsmiddelen; smelttemperatuur ca 1450oC (afhankelijk van de glassamenstelling) na het smelten wordt afgekoeld tot ca 1150-1250oC om verwerkbaar te zijn; bij het smelten wordt het ontstane koolzuurgas (CO2) van de carbonaten, door de schoorsteen afgevoerd; de drie hoofdgroepen zijn: 1. soda-kalk glas (zand,soda,kalk) gewoon glas: verpakkingsglas, huishoudglas, vlakglas e.d. 2. loodglas - kristal - loodkristal (zilverzand,potas,menie) luxe artikelen, wetenschappelijk glas e.d. 3. borosilicaat glas (zand,boorzuur,soda,aluminiumoxyde) met laag uitzettingscoefficient, bestand tegen thermische schokken: laboratoriumglas, kookglas e.d. nb er zijn zeer vele glassamenstellingen, voor vele verschillende doeleinden! oa optisch glas (iedere hoofdgroep heeft ook een speciaal optisch glas) "kwartsglas" (zuiver gesmolten kiezelzuur) emailglas (met een laag smeltpunt), enz. enz. GLASS BATCH * GEMENGESATZ * COMPOSITION DU VERRE

GRAAL-TECHNIEK in Orrefors ca 1917 opnieuw ontwikkelde techniek: een aan de buitenkant van kleur(en) voorziene porst wordt na het koelproces door middel van slijpen, zandstralen, graveren, schilderen of etsen bewerkt en opnieuw opgewarmd in een speciale oven (of in de koeloven) tot een temperatuur waarop met een blaaspijp, voorzien van een laagje glas, de bewerkte porst wordt opgenomen; het objekt verder ingewarmd en door middel van opnieuw keien uit de oven, van een laag kleurloos glas voorzien, waarna de uiteindelijke vorm kan worden opgedreven; een door vele huidige glaskunstenaars toegepaste techniek; in Orrefors werden variaties op deze techniek ontwikkeld, zoals de "Ariel"techniek, (luchtinsluitingen), "Kraka" (kantachtig) en "Ravenna" (veelkleurig); nb Edward Hald en Simon Gate (Orrefors) ontwikkelden de Graaltechniek n.a.v. het overvangen glas van Emile Galle uit de Art Noveau periode; na 1930 werden de Graalstukken dikker ... (zie ook overvangtechniek) GRAAL TECHNIQUE * GRAAL TECHNIK * ...............

GRAVEREN I, RADGRAVURE bewerken van glas door middel van roterende koperen schijfjes, van verschillende dikte en diameter met als slijpmiddel silicium carbide (carborundum) in olie, of wel met slijpschijfjes van carborundum of ander slijp- en polijstmateriaal, dan koeling met water; of met galvanisch gebonden of gesinterde diamantschijfjes (ook watergekoeld) alles op een vaststaande graveertoer; tegenwoordig wordt veel gebruik gemaakt van een flexibele as, gebruik makend van dezelfde slijpschijfjes, veelal watergekoeld; of van kleine handmotoren met diamantschijfjes, waarvan de snelheid ook geregeld kan worden; COPPERWHEEL ENGRAVING / INTAGLIO ENGRAVING (with stones) * GLASSCHNITT / GRAVUR * GRAVER A LA ROUE

GRAVEREN II, DIAMANTGRAVURE met een diamantstift kunnen voorstellingen en/of teksten op glas gekrast worden; meestal wordt een stukje diamant gebruikt gevat in een houder; vooral in de 17e eeuw in nederland: calligrafie, voorstellingen en portretten:Anna Roemer Visser, Maria Tesselschade, W.van Heemskerk, W.Mooleyser en M.van Gelder; nu weer een gebruikelijke techniek; uitgebreid met de mogelijkheid met een vibrerende handmachine met hardstalen punt het glasoppervlak te bewerken: zie "graveren IV" DIAMOND-POINT ENGRAVING / SCRATCH ENGRAVING * DIAMANTSCHNEIDEN / GLASRITZEN / DIAMANTRITZ * GRAVURE AVEC DIAMANT

GRAVEREN III, STIPPELGRAVURE in een houder gevatte diamant wordt gebruikt om een tekening op glas te maken door middel van stippen dicht bijeen of verder uitelkaar te plaatsen zodat lichtere en donkere partijen ontstaan; de houder met diamant wordt bij het stippen licht aangetikt; nb vooral in de 18e eeuw in nederland beoefend: Frans Greenwood (1680-1761) op engels loodglas; navolgers van Greenwood: Aart Schouman Dordrecht; G.G.Hollaart, Pieter Luyten en Willem Fortuyn; grootmeester is Wolff (Den Haag) en J.v.d.Blijk; in de 19e eeuw: Daniel Henriquez de Castro bewondert Wolffs kunst (vaak moeilijk te onderscheiden); vooral gelegenheidsbekers ca 1860; DIAMOND-POINT ENGRAVING / STIPPLING * STIPPELGRAVURE / PUNKTTIEREN * POINTILLE

GRAVEREN IV, VIBRO-GRAVEREN glas kan tegenwoordig ook gegraveerd worden met een kleine handmachine, de vibro-pen of vibrograaf met een tantalumcarbide stift die vibreert, waarmee op verschillende materialen gegraveerd kan worden met ca 6000 stoten per minuut; veelal droog gebruikt (met stofmasker!) VIBRO-ENGRAVING * VIBROGRAVUR * GRAVURE AU VIBRO(?)

"GRIJS GLAS" dit is glas dat onvoldoende is uitgesmolten; het ontstaat als de smelttemperatuur te laag is geweest of als er onvoldoende louteringsmiddelen aan het gemeng zijn toegevoegd, waardoor hele kleine luchtbelletjes in het glas zichtbaar blijven; (een in Leerdam gebruikte fabrieksterm); SEEDY GLASS * ............. * ............

GRISAILLE emailverf (brandverf) van glaspoeder met ijzeroxyde en als vloeimiddel borax, aangebracht met penseel of kwast, aangemaakt met arabische gom plus water of met azijn (verdund azijnzuur); inbranden in moffeloven; kan ook voor het inbranden bekrast worden; wordt gebruikt bij glas-in-lood schilderen; ook wel contourverf genoemd; GRISAILLE COLOUR * SCHWARZLOT * GRISAILLE


H

HOT GLASS internationaal gebruikte aanduiding van glasobjekten die direkt aan de oven tot stand komen, zonder gebruik van koude technieken; HOT GLASS * HUTTENGLAS * VERRE CHAUD/TRAVAIL A CHAUD


I

INSMELTEN / INSMELTTECHNIEK techniek, waarbij het objekt ontstaat door het in een gasgestookte of electrische oven insmelten van een juiste hoeveelheid glasbrokken, glasgruis of glaspoeder in een vooraf gemaakte vuurvaste negatieve vorm (meestal een "verloren vorm", die na het koelproces wordt verwijderd); het objekt wordt daarna veelal geslepen en gepolijst; pate de verre is zo'n techniek; ook de monumentale techniek van de Libensky's uit Tjechoslovakije is een insmelttechniek, waarbij speciaal voor hen gesmolten loodglas-brokken tot een geheel worden samengesmolten (max 50 kg per element); soms verkeerd vertaald door "casting", wat "gieten" van glas in een vorm (mal) aanduid; "KILNCASTING" is een variant, waarbij inderdaad in een oven, gesmolten glas in een ook in de oven geplaatste mal vloeit, "gegoten" wordt; KILNFUSING / KILNCASTING * FORMSCHMELZE * COULE DANS UN MOULE

INWARMOVEN aparte inwarmtrommel, waarin het te vormen glasobjekt steeds kan worden opgewarmd (wij spreken van inwarmen) om verder aan te kunnen werken; waar ook bv opgelegde kleuren kunnen worden vastgesmolten op de oppervlakte van het objekt; vroeger werd ingewarmd in de smeltoven zelf; GLORYHOLE * AUFWARMTROMMEL * PORTE A RECHAUFFER

IRISEREN EN LUSTERS oorspronkelijk een verweringseffekt, is echter te verkrijgen door een zwakke chemische aantasting van de glasoppervlakte, door het warme objekt aan de pontie bloot te stellen aan dampen van bv tinchloride, zinkchloride, ook wel titaanchloride met barium- en strontium- zouten, in een speciale "iriseertrommel", of deze in gedistilleerd water opgeloste metaalzouten op te spuiten; een andere methode is het aanbrengen van LUSTERS, zilver-, koper- of bismuth verbindingen, met gele oker vermengd en arabische gom als kleefstof, die reducerend moeten worden ingebrand in een moffeloven; (reductie door het meestoken van bv hars, asphalt of koolstof); irisering en lusters zijn veel toegepast in de Art Nouveauperiode; IRIDISCENCE AND LUSTRES / STAINING * IRISIERUNG UND LUSTERN * VERRE IRISE ET LUSTRE


K

KEIEN / KEIER glas uit de oven halen met de pijp, de pontie of de ferry; verbastering in Leerdam van het franse "cueiller" = plukken; de "aanvanger" is degene die met het produkt begint, dus de keier die het eerste glas uit de oven keit; TO GATHER / GATHERER * GLAS HOLEN / ANFANGER / KAIER * CUEILLER / CUEILLEUR

KLEUREN IN HET GLAS I men kan kleurglas in een tankoven of in een potoven met smeltpot smelten; het glas is dan door en door gekleurd; het is mogelijk in een oven met meerdere potten, tegelijkertijd verschillende kleuren te smelten; de kleuren worden veelal verkregen door metaaloxyden aan het gemeng toe te voegen (ook elementen en sulfiden, opgelost in het glas, geven een sterke kleuring); nb de theorie en de praktijk van het smelten van kleuren is heel ingewikkeld; de samenstelling van het gemeng moet zodanig zijn, dat de "uitzettingscoefficient" dezelfde is van iedere kleur, maar ook dezelfde is van het blanke basisglas waarop (waarin) de kleuren worden toegepast; COLORMELTING * FARBSCHMELZE * FUSION DES COULEURS (?)...........

KLEUREN IN HET GLAS II kleuren in de vorm van "kleurstaven" worden geleverd als transparant of als opaak; ook vermalen kleurstaven (granulaten en melen) zijn in verschillende korrelgrootte verkrijgbaar; verschillende technieken zijn mogelijk om, uitgaande van deze kleurstaven kleuren in glas toe te passen; a. als "ondervang": opgewarmd stukje kleurstaaf wordt op de gloeiende kop van de pijp geplaatst, even wat lucht in geblazen, daaroverheen blank glas gekeid; bij verder uitblazen is de kleur aan de binnenkant van het objekt (het lijkt door en door gekleurd) b. er kunnen ook verschillend gekleurde stukjes op de gloeiende pijp geplaatst worden - blank glas er overheen - afhankelijk van de plaatsing kunnen de kleuren gedeeltelijk over elkaar vallen ... c. granulaten en melen kunnen door de warme porst worden opgenomen d. in overvangtechniek (zie aldaar) COLORRODS * FARBZAPFEN / FARBSTANGEN /UBERFANGZAPFEN * BATONS DE COULEUR/BARRES

KLEUREN IN HET GLAS III a. kleurglas "openbreken": een in overvangtechniek aangebrachte kleurlaag aan de buitenzijde van een porst kan in de inwarmoven door een sterke verhitting met een reducerende (zuurstofopnemende) vlam "opengebroken" worden, waardoor onregelmatige cirkelvormige netwerken ontstaan; er kan eventueel weer glas over gekeid worden; b. een kleurlaag aan de binnen- of buitenzijde van een porst kan, na inprikken, met perslucht worden opengebroken; opnieuw glas er over gekeid, geeft het na het uitblazen een effect van "lenzen"; REDUCED FLASHED GLASS * ............... * ................

KLOTS perenhouten blok, met uitgedraaide halve bol, aan een handvat, nat gebruikt om uit de oven gekeid glas te centreren (en te koelen) voor het verder uitblazen of opnieuw keien over de verkregen porst; verschillende formaten en vormen in gebruik; voor produktie zijn ook ijzeren klotsen (liggend) in gebruik; BLOCK /CUP MOLD(SPECIALE VORM) * LOFFEL/WULGERHOLZ/WALZELHOLZ/WALZKLOTZ MAILLOCHE / BLOC CREUX

KNIPSCHAREN tijdens het vormen van glas is het knippen van warm glas mogelijk, vaak noodzakelijk; er zijn voor iedere handeling speciale knipscharen in gebruik: a. voor algemeen gebruik; b. voor persglas: de juiste hoeveelheid afknippen van het in de vorm gebrachte glas (ook bij de centrifuge); c. om de juiste hoeveelheid glas voor een aan te zetten oor af te knippen (orenschaar); d. om randen weg te knippen; e. om luchtbellen in de porst weg te knipen, enz. SHEARS * ABSCHNEIDE SCHEREN * CISEAUX

KOELEN VAN GLAS bij het maken van glasobjekten zal het binnenste gedeelte langzamer afkoelen dan de buitenkant, die bloot staat aan de buitenlucht - zo ontstaan spanningen - het spanningsprobleem is een kwestie van viscositiet (de beweeglijkheid der deeltjes); in een koeloven wordt die "buitenlucht" verwarmd en daarna langzaam afgekoeld, zodat een evenwicht ontstaat - wat blijvend is -; men onderscheid een smelttemperatuur, een werktemperatuur, een verwekingspunt en ca 200oC lager de koeltemperatuur (de bovenste ontspanningstemperatuur); bij het koelen moet de ca 50oC naar de onderste ontspanningstemperatuur zeer langzaam verlopen, want daaronder is geen viscose beweging der deeltjes meer en kan het koelen ook sneller gaan; uiteindelijk is de koelgrafiek afhankelijk van de dikte van het objekt! nb met een eenvoudige test is het verwekingspunt van een bepaalde glassoort zelf te bepalen ... ANNEALING * KUELUNG * RECUITE

KOELOVEN speciale oven, waarin het gemaakte glas volgens een van te voren vastgestelde temperatuursgrafiek (koelkurve) kan afkoelen tot kamertemperatuur (zie koelen van glas); oorspronkelijk werd gebruik gemaakt van de smeltwarmte van de glasoven; later ontstonden speciale koelovens, zoals de cokesgestookte "laars", een continu-oven, waar het gemaakte glas in karretjes geplaatst, langzaam doorgevoerd werd; later weer vervangen door de lopende band in een gasgestookte (of electrisch-) tunneloven ("laars"); voor speciaal koelen van dikwandige objekten worden gasgestookte of electrische kamerovens gebruikt; bij de ontwikkeling van de kleine gasgestookte smeltovens is het gebruik van de restwarmte om te koelen weer toegepast; ANNEALING OVEN / LEHR * KUELOFEN / LEHR * FOUR A RECUIRE / L'ARCHE

KOUDE TECHNIEKEN alle technieken die op het afgekoelde glas kunnen worden uitgevoerd zoals slijpen, graveren, zandstralen, etsen, snijden, lamineren, verlijmen, enz.; er wordt wel een verdeling gemaakt in: Koude technieken, Warme technieken (de technieken die gebruik maken van een speciale oven om de objekten te verhitten, om de decoratie op het glas te laten hechten) zoals emailschilderen, iriseren en lusters, ook de insmelttechnieken; Hete technieken (alle technieken die direkt aan de smeltoven worden uitgevoerd); COLD GLASSTECHNIQUES * KALTE TECHNIKEN / VEREDLUNG * TECHNIQUES DE DECOR/ TRAVAIL A FROID


L

LOODKRISTAL / LOODKRISTAL SUPERIEUR hoofdgrondstoffen: zilverzand, potas (smeltmiddel) en menie (stabilisator); men noemt George Ravenscroft als uitvinder (ca 1676); een zacht, makkelijk te bewerken glas met sterke lichtbreking en grote helderheid, sonore klank, hoge glans en hoog soortelijk gewicht; het percentage loodoxyde bepaalt de kwaliteit; EG richtlijnen (1971 en 1975): loodkristal met 24% en loodkristal superieur met minimaal 30% loodoxyde; wordt aangegeven door de vorm van het etiket: rond met tekst in goud; gewoon kristal dat minimaal 10% loodoxyde, bariumoxyde, kaliumoxyde of zinkoxyde bevat (alleen of tezamen) met een vierkant, ook wel driehoekig en tekst in zilver; LEAD CRYSTAL / FULL LEAD CRYSTAL * BLEIKRISTALL / HOCHBLEIKRISTALLL * CRISTAL AU PLOMB / CRISTAL SUPERIEURE

LUCHTVERSIERING luchtbellen als versiering kunnen op verschillende manieren in het glas worden aangebracht: a. door inprikken in de warme porst en dat weer afdekken met warm glas, de lucht is als het ware "gevangen"; b. door de porst in een speciale "optiekvorm", met regelmatige scherpe punten voor te bereiden, daar weer glas overheen; c. door potas op het warme glas te strooien, dat weer overvangen met warm glas: de CO2 van de potas (kaliumcarbonaat) kan niet meer weg en blijft als luchtbelletjes zichtbaar; d. door aanblazen met sterke persluchtstraal van een warme bol-vorm: er ontstaan onregelmatige krimpblazen in het glas; "luchtlijnen" kunnen ook toegepast worden: bv van bandijzer gemaakte "optiekvormen" met voorstellingen of andere composities, kunnen in het warme glas gedrukt worden en weer overvangen met warm glas als luchtlijn-decoratie zichtbaar blijven (de zweedse "ariel-techniek"; ook de zware unica van Copier (1930-1950) gecombineerd met craquele zijn zo ontstaan) AIR DECORATION * LUFTEINSCHLUSSE * .............


M

MATTEREN opruwen van het glasoppervlak door middel van etsen, slijpen of zandstralen. MATTING * MATTIEREN * VERRE DEPOLI / DOUCI / MATITE


O

OPDRIJVEN / OPDRIJVER GROTE PLAATS de glasmaker vormt uit de vrije hand de aan de pontie gehechte geblazen paraison (voorvorm) tot het gewenste objekt, werkend in de glasmakersstoel met de pijp over de leuningen rollend, met hulp van nat papier en/of nat houten gereedschap, e.d. FREEHAND WORKING / OFFHAND WORKING * AUFTREIBEN / AUFTREIBER * ........

OPTISCH GEBLAZEN GLAS het glas wordt in een vorm met bv ribben, de "optiekvorm", voorgeblazen, vervolgens wordt het glas in een blaasvorm of vrij uitgeblazen, waardoor een verschil in wanddikte en zodoende ook in kleur zichtbaar blijft: het optisch effect; ook bij blank glas blijft het effect zichtbaar; optiekvormen kunnen allerlei profielen hebben als ruitvormen, ronde vormen, strukturen e.d. OPTICAL BLOWN * OPTISCH GEBLASEN * .............

OPTISCH GLAS hoogwaardige glassoorten van grote zuiverheid, helderheid en grote lichtbreking - uitgaande van zo zuiver mogelijke grondstoffen; er zijn verschillende glassamenstellingen, afhankelijk van de gewenste eigenschappen; lenzen en brilleglazen worden tegenwoordig geperst in de gewenste vorm, waarna preciezie geslepen en gepolijst; OPTICAL GLASS * OPTISCHES GLAS * VERRE OPTIQUE

OVENTECHNIEKEN verrijkingsmogelijkheden, toegepast bij het maken van de glasobjekten direct aan de oven (zowel inwendig als uitwendig); HOT GLASS TECHNIQUES * HUTTENTECHNIKEN * TRAVAIL A CHAUD

OVERVANGTECHNIEK het aanbrengen van een of meer gekleurde glaslagen aan de buitenzijde van een porst van blank of al gekleurd glas; verschillende technieken zijn in gebruik om dit te bereiken; ook kunnen plaatselijk kleuren aan de buitenzijde van de porst worden aangebracht; een van de technieken is het voorbereiden van een porst, waaroverheen een voorgeblazen gekleurde dunne ballon wordt aangebracht; na het uitblazen tot de definitieve vorm en na het koelproces, kan de dunne kleurlaag met de koude technieken bewerkt worden; het is ook mogelijk de met de kleurlaag voorziene porst na het koelen, in koude techniek bewerkt, weer op te warmen en aan een met een laagje glas voorziene pijp op te nemen, opnieuw glas er over te keien en verder uit te blazen tot de definitieve vorm; (zie graaltechniek); een andere techniek is het blazen van een gekleurd dun bekertje; van de pijp afgeslagen wordt het bekertje in een houder geplaatst en een voorbereide porst er in geblazen; het is mogelijk een aantal gekleurde bekertjes te maken en in een electrisch oventje warm te houden om naar believen te gebruiken, bv overelkaar met transparante kleuren ... bij smelten van meerdere kleuren in een potoven kan ook over de porst een andere kleur gekeid worden; OVERLAY / FLASHING TECHNIQUE * UEBERFANGTECHNIK * VERRE A COUCHES / DOUBLER


P

PARAISON / VOORVORM de door de carreur geblazen vorm, die door de glasmaker moet worden afgewerkt: bv aanzetten van been en voet aan de kelk van een wijnglas; ook het aan de pontie gehechte werkstuk dat nog moet worden opgedreven wordt zo genoemd; PARISON * KULBEL / KOLBEL * PARAISON

PASTORALE rechthoekig ijzeren plaat aan lange staaf, waarop gekleurde glasdraden worden gelegd, die in de "kei-opening" van de oven zo worden verwarmd, dat ze aanelkaar vastsmelten om gelijkmatig opgenomen te kunnen worden door een cylindrisch gewalste porst, waarvan de omtrek de lengte heeft van de pastorale, zodat alle glasdraden regelmatig worden opgenomen; een dunne laag vuurvaste klei beschermt het glas tegen vastbakken op de pastorale; (venetiaanse techniek) PASTORALE * PASTORALE * PASTORALE

PATE DE VERRE / GLASPASTA glasgruis, vaak vermengd met een vloeimiddel en kleurende stoffen (metaaloxyden/kleurglaspoeders) in een vuurvaste mal samengesmolten tot een geheel; de mal wordt na het koelproces verwijderd; veel toegepast in frankrijk in de Art Nouveau periode: Decorchemont, Argy-Rousseau, enz. nu weer een veel toegepaste techniek! zie ook bij insmelten/-techniek GLASSPASTE / SINTERING(commercial) * FORMSCHMELZE * PATE DE VERRE

PERSGLAS persen van glas in een ijzeren vorm, waarin gloeiend glas wordt gedaan (met de hand (persferry) of machinaal via een "feeder" de juiste hoeveelheid afgeknipt; een plunjer (bovenvorm) perst het glas in de ondervorm; de persnaden worden zoveel mogelijk met een vlam bijgesmolten (vlampolijsten); de plunjer wordt ook wel kegel genoemd; de ondervorm kan ook uit openklapbare delen bestaan, afhankelijk van het "lossen" van het geperste produkt; ook "open persing", zonder vormafsluitende bovenrand wordt toegepast, door in de ondervorm alleen de binnenvorm te persen; PRESSED GLASSWARE * PRESSGLAS * VERRE PRESSE OU MOULE

PERSLUCHTTECHNIEK een aan een pontie opgebouwde porst kan, na te zijn "gesteld" en gecentreerd (met hulp van een klots) in het midden worden ingeprikt en met perslucht worden opgeblazen tot de vorm die gewenst is; tijdens het voorbereiden van de porst kunnen kleuren worden aangebracht, die met het inprikken mee naar binnen kunnen worden geduwd of ook doorgeprikt worden: veel kleurmogelijkheden! een oudere vorm van opblazen is het gebruik van een natte puntige ronde stok (meidoornhout), die met het afsluiten van het geprikte gat stoom veroorzaakt, krachtig genoeg om een luchtbel in het hete glas te laten ontstaan ... de "stoomstok"; of met een speciaal pompje met gummibal, waarmee lucht in de porst gepompt kan worden: "pompen" genoemd; nb bij het opdrijven aan de pontie wordt vaak van het pompje gebruik gemaakt om werkstukken nog verder op te blazen - in plaats van het pompje wordt ook gebruik gemaakt van een kegelvorm, waarmee met de mond lucht kan worden geblazen in het werkstuk ... PRESSED AIR TECHNIQUE * PRESSLUFTVERFAHREN * ...

PLAATS aanduiding van de werkplek aan de oven waar een produkt gemaakt wordt door een team, onder leiding van de glasmaker; er zijn o.a."kleine plaatsen": kelkenplaatsen, voor kelkem en roemers, ook bekerplaatsen; "grote plaatsen" voor opgedreven objekten ... (zie verder bij glasmaker; SHOP / CHAIR * GLASWERKSTELLE / AKKORDGRUPPE * PLACE / L'EQUIPE

PLOEDEREN vroegere methode om het in potten smeltende glas luchtbel-vrij te maken, door het roeren over de bodem van de pot met een ijzeren staaf, waaraan blokje eikenhout, voederknol of grote aardappel; het bruisen moet de nog aanwezige luchtbelletjes meenemen naar de glasoppervlakte; PHYSICING THE GLASS / PLUGGING * BULWERN * .............

PONTIE de aan de pijp vervaardigde voorvorm wordt overgenomen op een massief ijzeren staaf, de pontie, voor verdere afwerking van het objekt; de hechting geschiedt met een aan de pontie gekeide geringe hoeveelheid glas, die op de hechting op verschillende manieren kan zijn voorbereid; na het voltooien aan de pontie, wordt het objekt op die plaats afgetikt en naar de koeloven gedragen ... het "pontiemerk" wordt na de koeling meestal weggeslepen en gepolijst; in Leerdam "fongen" genoemd; nb de ponties hebben dezelfde lengtes en diameters als de pijpen; PUNTY / PONTIL * HEFTEISEN * PONTIL

PORST / POST de hoeveelheid gloeiend glas, uit de oven "gekeid" aan de pijp voorbereid om het geplande objekt te kunnen maken; (zie porstenmaker) GATHER / GOB * GLASPOSTEN * LA POSTE / POCHE

PORSTENMAKEN keien van de hoeveelheid glas uit de smeltoven, nodig voor het maken van een produkt; "keien over de porst" als de hoeveelheid glas niet in een keer uit de oven gehaald kan worden; PORSTENMAKER de helper in het team van de glasmaker, die de porsten voor de glasmaker keit ... GLASSGATHERER * POSTENMACHER * CUEILLEUR DE VERRE.............

POT / GLASPOT / SMELTPOT vuurvaste keramische pot om glas in te smelten; als vuurvaste klei wordt veelal een mengsel van verschillende speciale kleisoorten met chamotte (gemalen reeds gebakken vuurvaste klei) gebruikt; de vuurvaste klei heeft een hoog aluminiumgehalte (Al2O3); "zure pot": met 20-22% Al2O3; voor alle glassoorten; vooral soda-kalkglas (max.10% PbO) "halfzuur": met 26-28% Al2O3; voor alle glassoorten; (max.24% PbO) "basische pot": met 38-40% Al2O3; voor loodkristal (24% of meer PbO) meestal meerder potten in een oven; "open potten": door de werkopening van de oven wordt het glas gekeid; "gesloten potten":, "beren" genoemd, waar de vlam niet bij het glas kan komen; de potopening steekt door de werkopening van de ovenwand; POT / CRUCIBLE * HAFEN / SCHMELZTIEGEL * CREUSET

POTOVEN oudste oventype om glas te smelten; tot midden 19e eeuw werd alle glas in potten gesmolten, meestal in ovens met meerdere potten, gestookt met direkte vlam in het midden (pit) en de potten er omheen, met vaak door de rookgassen verwarmde droogruimten, calcineerruimte en koeloven gecombineerd; ook wel kwamen de rookgassen door de werkopeningen in het kegelvormige, als schoorsteen dienende gebouw; er werd met hout gestookt en na 1615 (engeland) met steenkool; na 1840 met generator-gas en in zweden met houtgas; daarna stookte men met olie, aardgas en ook met electriciteit; bekend is nog de direkt gestookte "Boetius-oven" met potten rondom de pit; in 1928, bij het 50-jarig bestaan van Leerdam, nog een in gebruik, vervangen door de "Siemens-oven", gestookt met het regeneratief systeem (voorverwarming gas en lucht via een wisselsysteem); vooral bij de nu in gebruik zijnde potovens wordt het rekuperatieve systeem toegepast (kontinue voorverwarming via een warmtewisselaar) en met de vlam van opzij over de pot strijkend; POT FURNACE * HAFENOFEN * FOUR A CREUSET


S

SCHAREN / GLASMAKERSSCHAREN de scharen in gebruik bij het glasmaken zijn, na de pijp het belangrijkste gereedschap; ze worden gebruikt bij het "insnijden": carreurschaar, messenschaar (insnijden groot werk); het openen van de "paraison" bij het opdrijven; het maken van een been aan een kelk: benenschaar, klieschaar; ook scharen met houten "benen" in gebruik bij bv kleur"overvang"; het aanduiden van dit gereedschap met "schaar" lijkt afkomstig van de duitse term: "schere", maar ook de zweden gebruiken eenzelfde aanduiding: "saxar"= scharen, voor insnijden en voor knippen ... de "schaar is een soort verende tang met benen die verschillend van vorm en lengte zijn, terwijl het vlakke verende gedeelte ook gebruikt wordt bij het vormen van het warme glas ... (zie ook knipscharen) SPRINGTOOLS / THE TOOL / JACK * AUFTREIBESCHEREN * LES FERS

SCHERVEN glasfragmenten die worden meegesmolten met het gemeng, ten gunste van een betere smelt en lagere smelttemperatuur; ook smelten van uitsluitend scherven kan goed glas opleveren; ongeveer 15 tot 30% scherven in het gemeng; bij het hersmelten van flessenglas tegenwoordig tot 80% scherven mogelijk ...(recycling) CULLET * SCHERBEN / BROCKEN * GROISILS / CASSINS / TESSONS

SLIJPEN / GLASSLIJPEN bewerken van glas door middel van roterende slijpschijven: a. op horizontaal draaiende slijpschijf; b. op vertikaal draaiende slijpschijven, gemonteerd op een slijpstoel met spindels, waarop verwisselbare slijpschijven van verschillend materiaal, diameter, dikte en profiel, met watertoevoer over de slijpschijven; daarna volgt voorpolijsten en polijsten (op eenzelfde slijpstoel); voor horizontale slijpstoel zie flettine; ruw slijpen met silicium carbide (carborundum) slijpschijven en water (vroeger ijzeren schijven met kwartszand en water) voorpolijsten met zandsteen, korund (aluminium-oxyde) of speciale rubberschijven met watertoevoer; polijsten met kurk en viltschijven met toegevoerde polijstmiddelen als puimsteenpoeder en ceriumoxyde of tinoxyde (voor hoogglans met viltschijven); ook zuurpolijsten (loodkristal; zie bij etsen); nb slijpschijven zijn gecodeerd betreffende het materiaal, korrelgrootte, hardheid, struktuur en binding; in Leerdam gebruikte termen: "boetseren" = ruw slijpen (verbastering van eboucher (voorslijpen) "tilleren" of "tailleren" = fijnslijpen of voorpolijsten; "poleren" = polijsten; GLASSCUTTING / GRINDING * GLASSCHLEIFEN * TAILLER / FACONER

SLUMPING / SAGGING zie bij vervormen / buigen

SMELT het tot verwerkbaar glas gesmolten "gemeng" in pot of tank; MELT / METAL * SCHMELZE * PATE / FUSION

SPIRAAL IN BEEN (LUCHT-) een uitwendig spiraal in een been kan gevormd worden door het zojuist aangebrachte warme glas ter vorming van het been bv met de schaar in te deuken zodat vier gleufjes ontstaan; bij het verder vormen tot een been ontstaat twistend de spiraal; ook kunnen de gleufjes via een klein optiekvormpje met vier (of meer) staafjes in een cirkel, in het warme glas gedrukt worden om twistend de uitwendige spiraal te vormen; wordt echter eerst weer glas aangebracht over de ingedrukte gleufjes, blijkt er lucht "gevangen" te zijn; bij het vormen van het been, zal een inwendige luchtspiraal gevormd worden; gekleurde spiralen in een been ontstaan via het rangschikken van kleurdraadjes in een "optiekvormpje"; het zojuist gebrachte warme glasonderaan de kelk wordt er in gedrukt zodat de kleurdraadjes er aan hechten; een nieuwe hoeveelheid warm glas wordt hierover aangebracht en het been, al twistend gevormd; ook wel worden in de spiraaltechnieken losse benen gemaakt, die op lengte naar behoeven worden afgeknipt, aangezet en verder afgewerkt met een voet; AIRTWIST STEM * BEIN MIT LUFTSPIRALEN * JAMBE TORSADE............

SPIRALEN OP OF IN HET GLAS een spiraal kan rond een objekt "getrokken" worden, uitgaande van een "spits" voorgewarmde kleurstaaf, die snel om het warme objekt wordt aangebracht; het objekt aan de pijp of aan de pontie kan op twee kogellagers rusten en dus snel, regelmatig worden rondgedraaid tijdens het aanbrengen! het kan uitwendig blijven, maar er kan ook weer glas over gekeid worden, dus inwendig zijn; de uitwendig warm opgelegde spiraal kan ook met een haakje plaatselijk weggetrokken worden (gekamd in de richting van de pijp); een effek dat voor het eerst bij de egyptische "balsamaria" werd toegepast; SPIRAL TWISTS / OPAQUE TWISTS * ........... * ...........

STUDIOGLAS een engelstalige aanduiding van de in begin zestiger jaren in de USA ontstane beweging van jonge kunstenaars, afkomstig uit verschillende kunstdisciplines, die zich individueel met glas smelten, glasmaken en glasbewerken bezig hielden; mogelijk geworden door het zelf bouwen van kleine smeltoventjes, koelovens en verdere apparatuur, die het mogelijk maakten onafhankelijk van de glasfabrieken zelfstandig te opereren; in eigen werkplaats: ontwerp en uitvoering in een hand; nb toch een enigszins verwarrende aanduiding geworden, wegens de vele ontwikkelde technieken die niets meer met het zelf smelten van glas in kleine ovens te maken hebben ... STUDIOGLASS * NEUES GLAS * VERRE NOUVEAU


T

TIFFANY GLAS aanduiding van veelkleurig vlakglas, volgens de cylindermethode vervaardigd (zie antiek glas,-echt), toegepast door Louis Confort Tiffany (1848-1933) o.a. in zijn glas-in-lood lampekappen (Art Nouveauperiode USA); tegenwoordig verkrijgbaar voor het maken van imitatie Tiffany lampekappen e.d.; nb wordt ook vervaardigd door het walsen op een giettafel van verschillende kleuren vloeibaar glas tot een vlakke glasplaat, of blank glas gieten over op de tafel gerangschikte stukjes kleurglas en daarna walsen; TIFFANY GLASS * TIFFANY GLAS * VERRE TIFFANY


U

UNICA / LEERDAM UNICA aanduiding van de eenmalige glasobjekten, voor de Kon.Ned.Glasfabriek Leerdam vervaardigd in nauwe samenwerking van de ontwerper en meesterglasmaker in het handbedrijf (sinds 1968 glasvormcentrum); een certificaat wordt verstrekt met op de omslag het ronde etiket in goud met: "handmade cristal-superieur 30% Royal Leerdam Holland"; alle unica zijn gesigneerd met een diamantstift: "Leerdam Unica, naam van de ontwerper, jaar en nummer volgorde van maken; vaak nog met toevoeging van de initialen van de glasmaker; uitvoeriger informatie in de catalogus "Leerdam Unica" 1977 van Helmuth Ricke t.g.v. de tentoonstellingen in Dusseldorf en Rotterdam; UNIQUE PIECE / UNIQUE ART OBJECT * EINZELSTUCK /UNIKAT * PIECE UNIQUE


V

VERVORMEN VAN VLAKGLAS / BUIGEN vervormen is het buigen of het inzakken van vlakglas in een speciale oven: a. over of in een vuurvaste vorm, al of niet met zichtbare verandering van de dikte; b. vrij hangend (buiging door het eigen gewicht) met zichtbare verandering van de dikte; (zie ook bij fusing) SLUMPING(a) / SAGGING(b) * ABSENKEN * ...........

VOOR DE LAMP WERKEN glasblazen "voor de lamp" door de glasinstrumentmaker uitgaande van buis- en/of stafmateriaal, dat plaatselijk verhit kan worden met behulp van een brander die een hoge temperatuur kan bereiken (gas en zuurstof); nb oorspronkelijk werd de hete vlam bereikt door een olielamp met pit en een blaasbalg (in Venetie in de 17e eeuw "a la lume" techniek genoemd); LAMPWORKING * LAMPENARBEIT * VERRE TRAVAILLE AU CHALUMEAU /A LA LAMPE

VORM / BLAASVORM / MAL de vorm waarin de paraison wordt geblazen tot de gewenste eindvorm; van hout, metaal, grafiet of keramiek; meestal wordt het eerste model in een nat gehouden perenhouten vorm geblazen; de stoomontwikkeling in de natte vorm geeft het volgeblazen glas een glad oppervlak (er zijn ruim 500 stuks mogelijk voordat de vorm te veel door verbranden gaat afwijken); in bohemen produktie in nat beukenhout, in zweden in essenhout; bij massaproduktie in natte gietijzeren vormen, "gesmeerd" met olie, waarop houtskool of grafietpoeder is gestrooid om het stoomeffekt te bereiken; ook grafiet- en keramiekvormen worden nat gebruikt; meestal zijn het openklapbare vormhelften, die of door de vormhouder met de hand bediend worden of gemonteerd zijn op een zg "kelkenmachine", waarbij de carreur (vormblazer) het openen en sluiten zelf kan bedienen; MOULD / MOLD * MODEL / ARBEITSFORM / FERTIGFORM / EINBLASFORM * MOULE

VORMBLAZEN glasblazen door de carreur in natte vormen van hout (peren, beuken, essenhout), metaal (gietijzer), grafiet of vuurvaste keramiek voor modellen, serie of massaproduktie; vastgeblazen in lossende vorm of tijdens blazen ronddraaiend, veelal in klapvormen, hetzij met de hand gesloten en geopend of via een "kelkenmachine"; stoomontwikkeling tussen de natte wand van de vorm en het hete glas,zorgt voor een mooie "gepolijste" glasoppervlakte; nb de metalen en keramische vormen worden voorzien van een laagje houtskool (op olie gestrooid) voor de stoom- vorming; geboorde gaatjes zijn nodig om de overtollige stoom te laten ontsnappen; MOULD BLOWING * IN FORMEN BLASEN * SOUFFLER LE MOULE


W

WALDGLAS geproduceerd in Duitsland (middeleeuwen) potas als alkali; hard en brilliant; potas meestal van as van beukenhout gemaakt; niet ontkleurd dus groenig, gelig en bruinig glas; geproduceerd in de bossen van centraal duitsland, maar ook in frankrijk: verre de fougere (as van varens) primitief gebruiksglas in vormen geblazen ... de waldglashutten werden verplaatst als het stookhout op raakte; WALDGLASS * WALDGLAS * VERRE DE FOUGERE

WANNEOVEN smeltoven waar continu gemeng gesmolten wordt, meestal t.b.v. machinale verwerking - bestaande uit het voedingsgedeelte, het smelt en louteringsgedeelte en het werkgedeelte; het smeltgedeelte heeft vlammen die over het te smelten glas strijken, in een wisselsysteem van voorgewarmde lucht en gas; ca 1860 ontwikkeld door de gebr.Siemens in Dresden; het wisselsysteem is het "regeneratief systeem": gas voor verbranding in de oven plus lucht wordt (ongemengd) voorverwarmd door de uitlaatgassen van de voorgaande verbrandingscyclus in de regenerateur, dan gemengd over het glasbad gevoerd geeft het warmte af - afwisselend ieder half uur van de ene inlaatkant over het glas naar de andere kant, die dan dienst doet als uitlaat en dus de volgende inlaatcyclus voorverwarmd; de regenerateur is geplaatst onder de oven en opgebouwd uit vuurvaste stenen, die door de langsstromende gassen worden opgewarmd; TANK FURNACE * WANNOFEN / WANNENOFEN * FOUR A VANNES /A CUVETTE /A BASSIN

WATERGLAS / NATRIUMSILICAAT in water oplosbare glassoort, verkregen door het smelten van kwarts en soda - wordt gebruikt als plakmiddel in strokarton, papier, bij laselectroden. als wasmiddel (vroeger ook gebruikt voor eier-conservering); watervrije soda en zand gesmolten op ca 1400oC en afgetapt in ijzeren troggen;de brokken in roterende trommels onder druk in water opgelost, waarna gezuiverd en op gewenste sterkte in vaten of tanks afgeleverd; WATERGLASS * WASSERGLAS * VERRE SOLUBLE

WELZENBLIK / WALSBLIK gietijzeren gepolijste plaat voor het "welzen" van glas (walsen) om het gekeide glas beter te hechten aan pijp of pontie; ook om het te "stellen" voor er in de vorm geblazen wordt; ook om geblazen glas cylindrisch of spits te walsen enz. en voor het opnemen van bv gekleure scherfjes, glasdraadjes e.d op de porst; "stellen" is het verdelen d.m.v. walsen van de eerste lucht in de porst, om bij het blazen een dunne bodem, gelijkmatige wanddikte of een dikke bodem te bereiken, door resp. konisch walsen, cylindrisch walsen of spits walsen van de porst; MARVER / MARVERING * WALZPLATTE / WALZEN * LE MARBRE / MARBRER


Z

ZANDGIETEN gieten van glas, direkt uit de oven in een met vochtig zand vervaardigde negatieve vorm; (vergelijkbaar met gieten van metalen in vormzand); werkwijze: glaszand in een kist, met 5% bentonite vermengen, vochtig maken, positieve vorm indrukken, bepoederen met houtskool of grafiet, met zware ferry of scheplepel glas in de vorm gieten, na verstijven uitnemen, in de koeloven plaatsen; vooral door Bertil Vallien uit Zweden toegepaste en veel door hem gedemonstreerde techniek ... SANDCASTING * SANDGUSZ * VERRE COULE AU SABLE

ZANDSTRALEN / ZANDBLAZEN oppervlakte van glas kan met behulp van een onder hoge druk gespoten hard materiaal gematteerd worden, maar ook in relief gespoten worden; delen die niet bewerkt mogen worden moet men afdekken met een verend materiaal zoals houtlijm of speciaal tape; de bewerkte oppervlakte wordt vaak nog nabewerkt door te etsen; vroeger werd zand gebruikt; als bescherming tegen sillicose nu verboden en vervangen door aluminiumoxyde (korund), silicium carbide (carborundum) of circonium silicaat; SANDBLASTING * SANDSTRAHLEN * JET DE SABLE

ZUURPOLIJSTEN geslepen glas kan gepolijst worden in een bad met fluorwaterstofzuur, zwavelzuur en water; wordt voornamelijk gebruikt bij het polijsten van loodkristal ... ACID POLISHING * SAUREPOLITUR * POLIR A L'ACIDE

ZWAKIJZER een soort verende tang waarmee o.a. de pontie naar de juiste plaats gestuurd wordt om aan het werkstuk te hechten; ook om het ingesneden werkstuk bij de pijp te schrijnen met een paar druppels water om het af te kunnen tikken ... het uiteinde kan stomp zijn, maar ook voorzien van punten of ook omwikkeld met vuurvast koord; een gereedschap met verschillend gebruik; SPRINGTOOL/TWEEZER/TONG/PINCER * ZWACKEISEN * PINCE/PINCETTE

1e aanvulling begrippenlijst lexicon

VORMGEVING GLAS in een oven gesmolten glas kan vormgegeven worden door heet glas te gieten en eventueel daarna te walsen en te persen of te centrifugeren het trekken van staven, buizen, vlakglas, glaswol, te blazen, ambachtelijk, halfautomatisch, automatisch

SERICA uit de vrije hand of in een vorm geblazen glasobjekten, in vaak genummerde gelimiteerde hoeveelheden gemaakt, later uitgebreid met Ligne Libre, met een variabele oplage (va 1959) en met Limited Edition (va 1973); (voor verdere informatie zie "Floris Meydam Leerdam Glas 1944-1986")

KRISTALUNIEKEN door de Kristalunie Maastricht uitgebrachte vrij gevormde, tot kleurige vaasvormen uitgeslingerde "UNIEKEN"; idee en techniek uitgedacht door de ontwerper Max Verboeket;

KUNSTNIJVERHEIDSGLAS in Leerdam gebruikte vooroorlogse aanduiding van ambachtelijk (geblazen of gepersd) door bekende kunstenaars ontworpen gebruiksglas (waarbij ook unica en serica gerekend werden) in een catalogus na 1934: KUNSTNIJVERHEIDSKRISTAL genoemd; "kunstnijverheid" werd ook met "ambachtskunsten" en "toegepaste kunsten" (na de oorlog met "gebonden kunsten") aangeduid;

MANUVARIA door de Kristalunie indertijd, uit de vrije hand vervaardigde "vazen, pullen, schalen en schotels" naar ontwerp van W.J.Rozendaal, in series gemaakt, in eigen kleurschema"s; (vgl. Leerdam "serica")

GRANIVER (glasgraniet - steenglas) begin jaren 20 in Leerdam ontwikkelde gekleurde glassoort voor geperste tegels voor vloer, wand en mozaiektoepassingen; Copier ontwierp in dit gepatenteerde materiaal o.a. geperste ronde bloempotten met onderschotel (1928) en de beroemd geworden schakelbare "bouw-bloempotten" met onderschotel (1929); zie catalogus "Geperst glas uit Leerdam" (1991) door Thimo Te Duits blz.27 en blz.151 Bijlage 8: octrooi no.11987 waar het procede uitvoerig wordt beschreven!

2e aanvulling begrippenlijst lexicon

FILIGRAIN techniek voor geblazen glas, waarbij op verschillende manieren gebruik gemaakt wordt van vooraf gemaakte kleurglasstaafjes (wit en/of gekleurd) zie bij DRAADGLASTECHNIEKEN; techniek uit Venetie afkomstig; "vetro a fili": alle glasdraden parallel; "vetro a retorti": de glasdraden inwendig getwist; "vetro a reticello": (netwerk) de glasdraden kruisen; FILIGREE * FILIGRAN * VERRE FILIGRANE

GUILLOCHEREN geetste decoratie op gebruiksglas aanbrengen door middel van een guillocheermachine (of pantograveermachine) die de beschermende waslaag volgens patroon inkrast; vroeger veel toegepast;

GLASAPPLIQUE het koud verlijmen van al of niet gekleurde vlakglas-vormen op elkaar en/of op transparante ondergrond (als monumentale toepassing)

VRIJ GLAS aanduiding van de individuele vrijheid van de man of vrouw, die zich aangetrokken voelt tot het werken met glas. Het zelf kunnen smelten en maken, onafhankelijk van de faciliteiten (en de eisen) van een glasfabriek, opende een ongekende mogelijkheid in het gebruik van glas als beeldend materiaal! Ook de warme en koude technieken ontwikkelden zich tegelijkertijd in een wereldwijde openheid ...nb ook in andere talen zocht men naar een betere aanduiding van de weliswaar ingeburgerde naam: "studioglass"... zoals bv het tijdschrift NEUES GLAS / NEW GLASS / VERRE NOUVEAU zie ook art.sybren valkema in "Annales du 8e congres de l'association internationale pour l'histoire du verre" Londres-Liverpool 1979;

VERLOREN-WAS TECHNIEK een werkwijze, gebruikt bij het gieten van brons, wordt ook voor glas toegepast; principe: origineel in was; een vuurvaste vorm er omheen aanbrengen; de was door verhitting laten wegvloeien; de vorm vullen met glasgruis, -brokken of -staafjes; in een oven tot een geheel ingesmolten, kan na het koelen de vuurvaste vorm verwijderd worden ... zie ook bij "pate de verre"; LOST WAX * WACHSAUSSCHMELZ VERFAHREN * CIRE PERDUE


contact
back